
طرح توجیهی چیست؟
طرح توجیهی واژهای که این سالها زیاد شنیده ایم، برای اخذ تسهیلات بانکی یا اخذ مجوز از سازمان های دولتی مانند سازمان صنعت معدن تجارت و یا جهاد کشاورزی و … به وجود طرح توجیهی نیاز پیدا کرده ایم. طرح توجیهی نیاز اولیه یک کارآفرین است حال چه برای یک کسب و کار کوچک چه احداث یک مجتمع عظیم صنعتی و تولیدی . طرح توجیهی معادل واژه انگلیسی (Feasibility Study) می باشد و عبارتست از گزارشی که توجیه پذیری یک طرح را از جنبههای مختلف بازار، فنی، مالی و اقتصادی مورد بررسی و مطالعه قرار می دهد.
مقصود از طرح هر پروژه صنعتی و یا خدماتی می باشد که پس از اجرا و در نهایت منجر به ارائه یک محصول و یا خدمت به مصرف کنندگان میانی و یا نهایی میگردد. یک طرح ممکن است شامل احداث یک کارخانه تولیدی و یا افزایش یک خط تولید به خطوط تولید یک کارخانه موجود و یا تأسیس یک شرکت خدماتی رفاهی باشد. براین اساس می توان جهت تحلیل و بررسی هر تصمیم سرمایه گذاری یک گزارش توجیهی آماده نمود.
طرح توجیهی، شامل نمای کلی پروژه یا فعالیت اقتصادی و کسب و کاری است که قصد راهاندازی آن را دارند. پیش از شروع هر فعالیتی، در نظر گرفتن عوامل و شرایط موجود و بررسی آنها در موفقیت و پپش برد کسب و کار نقش اساسی ایفا میکند؛ چرا که هر فعالیتی که بدون تدبیر و برنامه ریزی آغاز شود، محکوم به شکست خواهد بود. طرح توجیهی زوایای سرمایه گذاری از قبیل میزان سرمایه گذاری، وضعیت بازار و وضعیت موجود یک طرح را برای سرمایه گذار روشن می کند تا سرمایه گذار بتواند تصمیم گیری راحت و درستی از مسیر انتخابیش داشته باشد.
بطور معمول یک گزارش توجیهی از بخش های مختلف زیر تشکیل یافته است:
بخش اول – مطالعات بازار
معادل واژه انگلیسی (Market Study) بوده که جنبه های مختلف بازار محصولات و یا خدمات پیش بینی شده برای طرح از جمله عرضه، تقاضا، مصرف، بازار هدف و سایر موارد را مورد مطالعه و بررسی قرار می دهد.
بخش دوم – توجیه پذیری فنی
معادل واژه انگلیسی (Technical Feasibility) میباشد که در این بخش ابعاد مختلف فنی طرح از جمله دانش فنی مورد استفاده، ظرفیت، محل اجرا، ماشین آلات و تجهیزات مورد نیاز و ساختار اجرائی آن را مورد مطالعه قرار می دهد.
بخش سوم – تجزیه و تحلیل مالی
معادل واژه انگلیسی (FinancialAnalysis) میباشد که در آن شاخص های مختلف مالی و سودآوری طرح با استفاده از اطلاعات بخش های قبلی گزارش و براساس اصول و استانداردهای اقتصاد مهندسی بدست آمده و مورد تجزیه و تحلیل قرار می گیرد و براساس آن شاخص ها در خصوص اجرا و یا عدم اجرای طرح تصمیم گیری میشود.
نخستین مرحله از فرایند بررسی توجیهپذیری هر طرحی مربوط به مطالعات بازار آن میباشد. هر طرحی با توجه به ماهیت آن دارای محصولات یا خدمات (که در حالت کلی محصول نامیده می شود) گوناگونی میباشد که هدف از اجرای آن طرح، ارائه محصول به بازار مصرف است. براین اساس پس از شناسایی بازارهای مصرف محصول و تعیین بازار هدف مورد نظر بایستی به بررسی همه جانبه این بازار اهتمام ورزید. مهمترین مواردی که در مطالعات بازار طرح ارائه میگردد شامل تعیین آمار مربوط به میزان تولید، واردات، صادرات و مصرف محصول مورد نظر در طی سالهای مختلف در کشور و همچنین پیش بینی این موارد در طی سالهای آتی میباشد.
پیشبینی تقاضا به عنوان یکی از مهمترین ارکان مطالعه بازار میباشد. بطوریکه با استناد به پیشبینیهای انجام شده تحلیل وضعیت آینده صنعت مورد بررسی صورت میپذیرد. روشهای مختلفی برای پیشبینی تقاضا در سالهای آتی وجود دارد که انتخاب روش مورد نظر متأثر از دو عامل زیر میباشد.
۱- نوع محصول به لحاظ مصرفی، واسطهای، سرمایهای بودن
۲- آمار و اطلاعات در دسترس
آشنایی با انواع طرحهای توجیهی
یک طرح توجیهی، همان طور که از نامش پیداست، برای توجیه نمودن سرمایهگذار (اعم از بانک، سازمان، شرکت و یا شخص) تنظیم میشود و هرچه دقیقتر نوشته شود؛ سرمایه گذار، راحت تر میتواند تصمیم بگیرد که آیا این طرح میتواند خواسته های او را برآورده کند یا خیر؟
در تنظیم یک طرح توجیهی باید سعی نمود واقعیتها را بیان کرد و تمامی دادهها با منبع و مرجع معتبر ارایه گردد و همچنین تا حد امکان، از فرضیات نادرست دوری جست.
طرح توجیهی قابل عرضه توسط گروه بهبود صنعت در دو قالب ارایه می گردد:
۱- طرح ایجاد
«طرح ایجاد» به طرحی گفته میشود که برای یک واحد تولیدی که هنوز راه اندازی نشده، نگاشته میشود. در تنظیم این نوع طرح از اصطلاحات «موجود» و «مورد نیاز» استفاده میشود.
۲- طرح توسعه
«طرح توسعه» به طرحی گفته میشود که برای یک واحد تولیدی دارای پروانه بهره برداری، نگاشته میشود. این طرح برای توسعه یک واحد تولیدی، اعم از افزایش ظرفیت یا افزودن خط تولید جدید، می تواند کاربرد داشته باشد.
طرحهای توسعه معمولاً در پرداخت وام در اولویت قرار دارند. دلیل آن میتواند وجود توانایی برای بازپرداخت وام باشد. در این نوع طرحها از اصطلاحات «موجود» و «پس از توسعه» استفاده میگردد.
مراحل تدوین طرح توجیهی
مراحل تنظیم طرح توجیهی به ۲۲ بخش مجزا به شرح زیر خواهد بود:
۱- مقدمه (چه مواردی در مقدمه میآید)
۲- خلاصهی بررسیهای اولیه (موقعیت یابی طرح)
۳- مشخصات مجری طرح
۴- مشخصات طرح
۵- مشخصات مجوزهای قانونی اخذ شده
۶- خلاصه برآورد مالی طرح
۷- برآورد سرمایهی ثابت
۸- برآورد هزینهی نگهداری و تعمیرات طرح
۹- برآورد هزینهی استهلاک طرح
۱۰- برآورد سرمایهی در گردش طرح
۱۱- برآورد هزینههای پیشبینینشدهی تولید
۱۲- مشخصات محصول، فرآیند و روش تولید محصول
۱۳- برآورد هزینههای سرمایهگذاری کل طرح
۱۴- نحوهی سرمایهگذاری
۱۵- هزینهی تسهیلات مالی
۱۶- پیشبینی مالی طرح پس از شروع بهرهبرداری
۱۷- قیمت تمام شدهی محصول
۱۸- برآورد سود و زیان سالیانهی طرح
۱۹- محاسبه نقطه ی سر به سر (در ۱۰۰ درصد راندمان)
۲۰- محاسبه سایر نسبت های مالی
۲۱- برنامه زمانبندی اجرای طرح
۲۲- تجزیه و تحلیل طرح
در ادامه روش های مختلف پیشبینی تقاضای محصول در طی سالهای آتی ارائه شده است.
۱- روش روند گذشته یا تداوم روند قبلی
در این روش با فرض این که روند تغییر پارامتر موردنظر درآینده، مشابه روند سالهای گذشته خواهد بود، از رشد متوسط سالهای قبل جهت پیش بینی میزان پارامتر استفاده می شود. مزیت اصلی این روش سهولت استفاده از آن میباشد، اما نباید این نکته را از ذهن دور نگاه داشت که در بسیاری از موارد، صرف استناد به روند سالهای گذشته میتواند گمراه کننده باشد. زیرا تغییرات و تحولات تکنولوژیکی، فرهنگی و سلیقهای و تحولات جمعیتی باعث تأثیر در روند تغییر پارامتر مورد نظر خواهد شد.
۲- روش سطح مصرف یا مصرف سرانه
در این روش که بطور عمده جهت پیش بینی تقاضای محصول در سالهای آتی استفاده می شود، متوسط نرخ رشد مصرف سرانه در سالهای گذشته محاسبه می شود. پیش بینی تقاضا با لحاظ کردن متوسط نرخ رشد سرانه و نرخ رشد جمعیت بدست می آید.

که در آن:
A | جمعیت کنونی |
P | نرخ رشد جمعیت |
n | سال مورد محاسبه |
C | مصرف سرانه در سال پایه |
R | نرخ رشد مصرف سرانه |
X | تقاضا |
روش فوق زمانی استفاده میشود که امکان استناد به شاخص مصرف سرانه در مطالعه وجود داشته باشد.
۳- روش ضریب مصرف
این روش پیشبینی تقاضا برای کالاهای واسطهای که از آنها برای تولید کالای دیگر استفاده میشود، مناسب می باشد. بطوری که با در اختیار داشتن ضریب مصرف محصول مورد بررسی در بخشهای مصرف کننده محصول و پیشبینی تولید کالایی که از محصول مورد بررسی استفاده مینماید می توان به تقاضای محصول مورد بررسی دست یافت. روش فوق در مواردی که امکان تعیین ضریب مصرف محصول فراهم باشد و همچنین امکان پیشبینی تولید کالای مصرفکننده محصول در سالهای آینده فراهم باشد، مناسب میباشد.
۴- فرایند مارکوف (Markov Process)
در این روش با استفاده از نظرسنجی، برای کالاهای جدید یا نوع خاصی از کالاهای موجود که نیازمند بررسی رفتار مصرف کنندگان محصول اعم از افراد یا گروههای درآمدی و یا صنایع مصرف کننده محصول واسطهای می باشد میتوان از روش فرایند مارکوف استفاده کرد. در این روش از طریق پرسشنامه، مطالعه میدانی و یا مصاحبه می توان به نظر سنجی پیرامون تقاضای کالای مورد بررسی پرداخت.
۵- روش روند متغیر
در این روش به دلایل تغییر در شرایط اقتصادی و اجتماعی و نیز تحول الگوهای مصرفی ناشی از آنها، بررسی روند تغییرات مصرف یک کالای معین برحسب مورد در ارتباط با تغییر درآمد ملی (یادرآمد سرانه) و یا هریک از اجزای تشکیل دهنده آن نظیر سرمایهگذاری ملی (دولتی، خصوصی) مصرف ملی (دولتی، خصوصی) و … و یا اعتبارات خاص برنامهای و بودجه خانوار انجام میشود. مقادیر پیش بینی شده برای درآمد ملی و یا هرکدام از پارامترهای فوق را به ترتیب از گزارش های مربوط به برنامههای عمرانی بودجه دولت، بانک مرکزی و سایر سازمان های ذیربط دولتی و ملی میتوان تهیه نمود.
در این روش برای تحلیل ارتباط و مقایسه بین روند مصرف کلای مورد بررسی یا روند تغییرات درآمد ملی و یا هر پارامتر دیگر و طریق تناسب ساده و با رابطه همبستگی (Regression) استفاده می شود. در روش تناسب ساده چون میزان روند تغییرات مصرف کالا و روند تغییر پارامتر انتخابی در دوره گذشته معلوم هستند لذا با معلوم بودن روند آینده پارامتر انتخابی، میزان روند تغییرات مصرف کالا در آینده برآورد خواهد شد. از رقم بدست آمده به همان شکلی که در روش قبلی ذکر شد برای پیش بینی میزان تقاضای محصول در آینده استفاده می شود.
بررسی میزان تولیدات محصول شامل گردآوری آمار و اطلاعات مربوط به تولیدات شرکت هایی است که درحال حاضر درحال ارائه این محصول می باشند و در حالت کلی بعنوان رقیب محسوب میگردند. پس از تعیین میزان عرضه محصول که برابر تولید باضافه واردات می باشد بایستی آمار و ارقام مربوط به شرکتها و یا جمعیت مصرفکننده محصول مورد نظر بررسی و ارائه گردد تا از مقایسه میزان عرضه و تقاضای محصول، تعیین گردد که آیا محصول تولیدی دارای بازارمصرف می باشد و یا خیر؟
درصورت اشباع بازار داخل کشور جهت ارائه محصول که نشانگر حضور تعداد زیادی از شرکتهای مشابه و یا عدم وجود بازار مصرف داخلی میباشد بایستی به صادرات محصول مورد نظر توجه داشت که براین اساس لازم است تا مطالعات بازار در سطح گستردهتری (جهانی) بررسی گردد. همچنین درصورت اشباع بازارجهانی و وجود رقبای بینالمللی متعدد، تنها راه ممکن جهت حضور در این بازار تولید محصول با کیفیت بسیار بالا و قیمت پایین و انجام فعالیاتهای بازرگانی و تبلیغاتی در سطحی بسیار گسترده میباشد.
نتیجه مطالعات بازار طرح توجیهی، پاسخگویی به سئوالات ذیل می باشد:
· آیا برای ارائه محصول تولیدی، بازار مصرف مناسب و مطلوبی در داخل و یا خارج کشور وجود دارد؟
· نحوه ورود به این بازار چگونه است؟
· کیفیت و کمیت ارائه محصول به بازار مصرف بایستی دارای چه شرایطی باشد؟
· چه پارامترهای در بازار مصرف محصول تأثیر گذار است؟
· ریسک ورود به بازارهای داخلی و خارجی به چه میزان است؟
· آیا در سالهای آتی وضعیت بازار به همین منوال باقی خواهد ماند؟
توجیه پذیری طرح از لحاظ امکان اجرای آن در بخش توجیهپذیری فنی گزارش توجیهی مورد بررسی قرار میگیرد. در این بخش بررسی های اولیهای که درخصوص نحوه اجرای طرح تحت عنوان فاز یک طراحی انجام گرفته ارائه میگردد. طراحی فازیک دارای اطلاعات کلی میباشد و حاوی اطلاعات بسیار ریز (Detail) همانند آنچه در فاز دو طراحی است، نمیباشد. این اطلاعات شامل مشخصات زمین محل اجرای طرح، دانش فنی پروژه، ظرفیت، نحوه اجرای عملیات ساختمانی، محوطهسازی و راهسازی، ماشین آلات و تجهیزات مورد نیاز تولیدی، تأسیسات و سایر مواردی است که تحت عنوان هزینه های ثابت سرمایه گذاری مدنظر قرار گرفته است.
کلیه اطلاعات فنی اجرای طرح در مراحل احداث و بهرهبرداری در این بخش از گزارش توجیهی ارایه میگردد. در این بخش اطلاعات مربوط به هزینههای سرمایهگذاری که شامل هزینههای ثابت سرمایهگذاری، هزینههای قبل از بهرهبرداری و سرمایه در گردش میباشد بایستی همراه با مستندات (Proforma) قابل ارائه در بانک و سایر نهادهای مربوط ارائه و بررسی گردد. همچنین محاسبات مربوط به هزینههای سالیانه تولید که شامل هزینههای تأمین مواد اولیه، سوخت، پرسنلی، استهلاک، هزینههای تأمین مالی، هزینههای اداری و خدماتی و غیره میباشد نیز در این بخش ارائه خواهد گردد. در این بخش زمانبندی و نحوه اجرای طرح بصورت کلی و مرحله به مرحله تشریح میگردد. نتایج مذاکرات با سایر شرکتهایی که بعنوان تأمینکننده تجهیزات و پیمانکار ساخت و بهرهبرداری بخشهای مختلف طرح میباشند با مستندات مربوط در این بخش ارائه میگردد.
ارائه بررسیهای فوق الذکر همراه با مدارک مستدل نشان دهنده امکانپذیری اجرای طرح از دیدگاه مسائل فنی میباشد.
اطلاعات جمعآوری شده در بخش مطالعات فنی طرح بعنوان خوراک بخش تجزیه و تحلیل مالی گزارش توجیهی میباشد و بر این اساس بایستی بصورت کامل و دقیق محاسبه و ارائه گردد.
هدف نهایی از اجرای هر طرحی کسب درآمد و سود از محل فروش محصول و یا ارائه خدمات میباشد. اما سئوال بسیار مهم این است که دستیابی به چه مقدار سود به صرفه است و در صورت دستیابی به چه مقدار درآمدی، سهامدار از سرمایهگذاری خویش منفعت لازم را کسب نموده است. لذا جهت دستیابی به معیار و شاخص مناسب جهت تعیین سوددهی و یا عدم سوددهی طرح ها، یک سری شاخصهای مالی و اقتصادی در طی سالهای گذشته از جانب کارشناسان و اقتصاددانان بزرگ تعریف و مورد استفاده قرار گرفته است.
هدف از تجزیه و تحلیل مالی طرح در گزارشات توجیهی، دست یابی به شاخص های مالی و اقتصادی جهت حصول تصمیم مقتضی است. خوراک لازم بمنظور محاسبه شاخص های مالی و اقتصادی هزینههای سرمایهگذاری و هزینههای تولید میباشد که در بخش مطالعات فنی گزارش پیشبینی و ارائه گردیده است. در این بخش از گزارش با استفاده از هزینههای سرمایهگذاری، هزینههای تولید، درآمد سالیانه پیش بینی شده برای طرح و سایر مبانی و مفروضات مورد نیاز جهت انجام محاسبات، صورت حساب سود (زیان)، صورت گردش وجوه نقد، ترازنامه پیش بینی شده و سایر جداول مالی و اقتصادی که جهت محاسبه شاخص ها مورد استفاده قرار میگیرد تهیه و تنظیم میگردد.
پس از تشکیل جداول مالی و اقتصادی، شاخص های مهم تأثیر گذار در تصمیم گیری جهت اجرا و یا عدم اجرای طرح با استفاده از فرمولهای مربوط محاسبه و بمنظور اتخاذ تصمیم مناسب ارائه میگردد. در این زمینه لازم به ذکر است که اهداف و شاخصهای تعریف شده در تحلیلهای مالی و اقتصادی بایکدیگر متفاوت میباشد.
تحلیل مالی و تحلیل اقتصادی دو راه اصلی برای آزمون مطلوبیت یک طرح هستند. ابزارهای بکار گرفته شده برای انجام این دو آزمون متفاوت نیستند، اما رویکرد و نگرش آنها تفاوت اساسی دارد. ارزیابی مالی با جریآنهای هزینه و فایده از دیدگاه یک سرمایه گذار (بنگاه یا فرد) و ارزیابی اقتصادی با جریآنهای هزینه و فایده اجتماعی سروکاردارند. در نتیجه تحلیل ها یا آزمونهای اقتصادی نسبت به مالی از دیدگاه وسیعتری هزینهها و فایدهها را لحاظ میکنند. یک بنگاه یا فرد به هنگام سرمایهگذاری به منفعت مالی و ثبات منفعت توجه دارد، در حالیکه جامعه یا دولت به هدف های گستردهتری نظیر افزایش درآمد ملی، اشتغالزایی، ریشه کنی فقر و فایدههای معطوف به یک جامعه به طور کلی میاندیشد. در نتیجه هدفهای دو آزمون متفاوت است. لذا چنانچه هدف ارزیابی میزان منفعت طرح برای جامعه و از دیدگاه ملی باشد (مانند طرح های ملی)، ارزیابی اقتصادی به کار میآید.